Hvernig mengun verður til í eldgosi?
Gasmengun
    Áhrif gasmengunar á heilsu
    Í hvaða styrk hefur SO₂ áhrif á heilsu?
    Mikilvægt að fylgjast með styrk SO₂
    Vinnuverndarmörk
    Almennar ráðleggingar um gasmengun
Öskumengun
    Áhrif öskumengunar á heilsu
    Í hvaða styrk hefur öskumengun áhrif á heilsu?
    Rykgrímur
Upplýsingaveitur
Algengar spurningar

Hvernig mengun verður til í eldgosi?

Í eldgosum geta margs konar loftmengunarefni losnað út í andrúmsloftið og valdið mengun í andrúmslofti, úrkomu, drykkjarvatni og gróðri.

Í sumum eldgosum er öskufall helsta vandamálið eins og t.d. í gosinu í Eyjafjallajökli árið 2010. Í gosinu í Holuhrauni 2014-2015 var gasmengun helsta vandamálið og í eldgosum í Heklu er askan oft mjög flúorrík sem getur skapað vandamál hjá grasbítum.

Umhverfisstofnun vaktar styrk þessara efna. Sjá á loftgæði.is

Gasmengun

Frá eldgosum losna ýmsar gastegundir sem geta verið varasamar. Í næsta nágrenni eldstöðva geta gastegundir verið í lífshættilegum styrk en fjær eldgosum getur gas valdi ama, óþægindum og neikvæðum heilsufarsáhrifum. 

Algengustu gosgufurnar eru: 

• Brennsteinsdíoxíð (SO₂)
• Koldíoxíð (CO₂)

Auk þess losna önnur efni eins og brennisteinsvetni (H₂S), vetni (H₂), kolmónoxíð (CO), vetnisklóríð (HCl), vetnisflúoríð (HF), og helíum (He), en í minna magni.

Áhrif gasmengunar á heilsu

Aðaláhrif á eldgosa á heilsu manna eru af völdum SO₂.

Helstu einkennin eru ertingur í augum, hálsi og öndunarfærum og við háan styrk getur fólk fundið fyrir öndunarörðugleikum. 

Einstaklingar með undirliggjandi astma, berkjubólgu, lungnaþembu og hjartasjúkdóma er viðkvæmara fyrir SO₂, heldur en heilbrigðir einstaklingar og fá einkenni við lægri styrk en aðrir. Þeim er því ráðlagt að hafa öndunarfæralyf tiltæk. 

Þótt ekki séu til áreiðanleg gögn um að börn séu sérstaklega viðkvæm fyrir SO₂ er allur varinn bestur og skynsamlegt að ráðleggingar fyrir fólk með undirliggjandi öndunarfærasjúkdóma gildi líka fyrir börnin.

Í hvaða styrk hefur SO₂ áhrif á heilsu?

Litirnir í töflunni miða eingöngu við styrk SO₂ í 10-15 mínútur.

Áhrif loftmengunar á heilsu eru háð þeim tíma sem fólk dvelur í menguninni. Ef dvalið er lengur en 10-15 mínútur í mengun má búast við meiri áhrifum á heilsu en taflan segir til um.

Heilsuverndarmörk fyrir klukkutíma eru 350 µg/m³ og heilsuverndarmörk fyrir sólarhring eru 125 µg/m³.

* Öll börn. Fullorðnir með astma (sögu um ýl og/eða surg fyrir brjósti, eða greindan astma), berkjubólgu, lungnaþembu og hjarta- og æðasjúkdóma. Þessar leiðbeiningar gilda einnig um barnshafandi konur.

Mikilvægt að fylgjast með styrk SO₂

Það er áríðandi að fylgjast með styrk SO₂ í andrúmslofti. Fyrir  mælingar í rauntíma er hægt að skoða loftgæði.is

Veðurstofan  gerir einnig daglegar spár um styrk ösku og brennisteinsdíoxíðs í andrúmslofi. Tilgangurinn er að vara almenning við á þeim svæðum þar sem líkur eru á háum styrk og eru niðurstöðurnar eru birtar á heimasíðu Veðurstofunnar. 

Vinnuverndarmörk

Fari styrkur SO₂ yfir mengunarmörkin 1.300 µg/m³ að meðaltali yfir 8 klst. tímabil skal stytta vinnutímann í hlutfalli við styrk mengunarinnar eða starfsmenn noti viðeigandi öndunargrímur.

Fari styrkur SO₂ yfir mengunarmörkin 2.600 µg/m³ að meðaltali á 15 mínútna tímabili skal vinnu hætt eða starfsmenn noti viðeigandi öndunargrímur.

Sjá nánar á heimasíðu Vinnueftirlitsins.

Almennar ráðleggingar

• Lungna og hjartasjúklingar hafi sín lyf tiltæk.
• Andið sem mest með nefi og forðast líkamlega áreynslu utandyra í mikill mengun því það dregur úr SO₂ sem kemst niður í lungu.
• Dvöl innanhúss með lokaða glugga og slökkt á loftræstingu veitir verulega vörn fyrir menguninni.
• Athugið að rykgrímur veita enga vörn gegn gasmengun. Vísindamenn og viðbragðsaðilar sem eru við vinnu nálgægt gosstöðvum þurfa að hfa tiltækar gasgrímur með kolafilter og gasmæla sem vara við hættulega háum styrk.
• Fjær eldstöðvum er gasmengun venjulega ekki lífshættuleg en getur valdið óþægindum, sérstaklega hjá þeim sem hafa undirliggjandi sjúkdóma.
  

Öskumengun

Styrkur ösku getur orðið hár í öskufalli meðan á gosi stendur en einnig í öskufoki sem getur verið til staðar vikum eða jafnvel mánuðum saman að eldgosi líkur. 

Svifryksmælar geta veitt nákvæmar upplýsingar um styrk ösku í andrúmslofti en einnig er hægt að meta gróflega með sjónrænu mati styrk ösku í andrúmslofti.

Þegar skyggni er orðið fáir kílómetrar vegna ösku og klukkustundarmeðaltal svifryks fer yfir 400 µg/m³ er rétt að hafa eftirfarandi í huga:

• Ekki er nauðsynlegt fyrir fullfrískt fólk að nota grímu þegar farið er á milli staða, s.s. út í búð eða þess háttar.
• Forðast langvarandi útiveru.
• Íþróttaiðkun og útivist sem felur í sér áreynslu, s.s. trimm og erfiðar gönguferðir, getur valdið óþægindum í öndunarfærum.
• Stjórnendur íþróttaviðburða ættu að íhuga frestun móta við þessar aðstæður, sérstaklega þegar börn eiga í hlut.
• Þeir sem nauðsynlega þurfa að dvelja langdvölum úti við ættu að íhuga að nota grímur (sjá leiðbeiningar um grímur að neðan).
• Ekki er mælt með langvarandi útiveru barna né að ungbörn sofi úti í vagni.

Áhrif öskumengunar á heilsu

Ákveðinn hópur fólks er viðkvæmari fyrir svifryki en aðrir, t.d. fólk með hjarta- og lungnasjúkdóma. Viðkvæmustu einstaklingar þess hóps geta fundið fyrir auknum einkennum frá sínum sjúkdómum við mun lægri styrki, jafnvel niður fyrir 100 µg/m³.

Heildarmagn þeirrar ösku sem einstaklingur andar að sér yfir daginn er háð styrk öskunnar í andrúmlofti og athöfnum viðkomandi. Útivera og aukin líkamleg áreynsla í miklu öskufoki eykur innöndun öskunnar enn frekar.

Í hvaða styrk hefur öskumengun áhrif á heilsu?

Þegar styrkur klukkutímameðaltals svifryks er farin að mælast í hundruðum míkrógramma á rúmmetra (µg/m³) er ekki hægt að mæla með langvarandi útiveru. Erfitt er að fastsetja ákveðna tölu en þó má segja að við 400 µg/m³ ætti fólk að forðast langvarandi óþarfa útiveru.

Ekki eru alls staðar svifryksmælar en þegar skyggni er orðið fáir kílómetrar vegna öskufoks er mikið svifryk á ferðinni.

Aðgerðir eins og lýst er hér að ofan gagnast vel til að takamarka innöndun öskunnar í miklu öskufoki til að lágmarka áhrif á öndunarfærin. Viðbúið er að öskufok geti komið reglulega í sumar og því gott að þekkja til ráða sem lágmarka áhrif á öndunarfærin.

Rykgrímur

Almennt er mælt með P2 síum til að verjast gosösku. Ekki er talin þörf á notkun P3 grímna. 

Mjög einstaklingsbundið er hversu vel fólki gengur að nota rykgrímur og sumum þykja P2 grímurnar óþægilegar. Minnsta mótstaðan er í P1 síum og fyrir fólk sem finnst óþægilegt að anda gegnum P2 síu er P1 sían vissulega kostur því hún heldur þó frá um 80% af rykinu.

Rykgrímum er skipt upp í þrjá flokka eftir þéttleika þeirra:

• P1 grímur stoppa um 80% af ögnum sem eru minni en 0,5 míkrómetrar.
• P2 grímur stoppa um 94% af ögnum sem eru minni en 0,5 míkrómetrar.
• P3 grímur stoppa um 99,95% af ögnum sem eru minni en 0,5 míkrómetrar.

Upplýsingar um loftgæðamælingar á Íslandi má sjá á vefsíðunni loftgæði.is. Þar sem ekki eru mælistöðvar má styðjast við það sem kemur fram í þessu myndbandi til að fá gróft mat á styrk ösku/svifryks í andrúmslofti.

Upplýsingaveitur

Upplýsingaveitur þar sem fjallað er um hættur af völdum loftmengunar frá eldgosum:

• Loftgæðamælingar á Íslandi. Gögn uppfærast á klukkutíma fresti
• Upplýsingar um dreifingu öskufalls og/eða gasmengunar frá eldgosum
• Landlæknir - Tilkynningar sem snerta heilbrigðismál vegna eldgosa
• Matvælastofnun - Upplýsingar sem snerta dýr og matvæli vegna gosmengunarinnar.
• Almannavarnir - Upplýsingar frá Almannavörnum.

Það skal ítrekað að ekki er hægt að sjá fyrir allar kringumstæður og því er mikilvægt að bregðast við óvæntri mengun. Almenningur er því hvattur til að bregðast við ef gosmokkur kemur óvænt, halda sig innandyra, loka gluggum og slökkva á loftræstingu, ef þeir verða varir við óþægindi af völdum gosmökksins.

Fleiri algengar spurningar