Almannaréttur

Hver er réttur og hverjar eru skyldur þeirra sem ferðast um Ísland? Í lögum um náttúruvernd eru ákvæði sem fjalla um almannarétt, umgengni og útivist. Þar segir að öllum sé heimilt að fara um landið og njóta náttúru þess svo fremi að gengið sé vel um og þess gætt að spilla engu. Heimilt er að fara um óræktuð eignarlönd án sérstaks leyfis. Rétthöfum lands er heimilt að takmarka með merkingum ferðir manna um eignarlönd. Lönd í eigu ríkisins, svo sem náttúruverndar- og skógræktarsvæði, eru öllum opin með fáum undantekningum. Hægt er að takmarka umferð tímabundið, svo sem yfir varptíma eða vegna gróðurverndar.

Náttúruverndarsvæði eru friðlýst af mismunandi ástæðum. Reglur, t.d. um veiðar og umferð, eru breytilegar milli einstakra svæða og því mikilvægt að ferðamenn afli sér nauðsynlegra upplýsinga. Virðum friðlýsingarreglur og tilmæli landvarða.  

Sumir ferðamenn leita á náðir náttúrunnar til að finna frið og ró meðan aðrir sækja þangað ævintýri og spennu. Með auknum straumi ferðamanna er viðbúið að leiðir þessara hópa skarist í auknum mæli. Sýnum tillitssemi við aðra á ferðum okkar svo að komist verði hjá árekstrum. 

Höfum í huga

Umgengni

Sérstök ástæða er til að forðast gáleysislega umgengni hér á landi. Gróðursvæði eru víða viðkvæm og íslenskur jarðvegur er grófur, laus í sér og auðrofinn. Sár eru lengi að gróa vegna stutts vaxtartíma gróðurs auk þess sem vatn og vindar geta aukið á rof í sárum. 

Með því að leggjast á eitt getum við verndað náttúru og ásýnd landsins og tryggt að fólk fái notið fegurðar landsins til framtíðar. Göngum frá áningarstað eins og við viljum koma að honum. Tökum rusl með til byggða. Virðum eignarrétt og göngum vel um girðingar og hlið. Reynum að trufla ekki dýralíf með óþarfa ágangi. Sýnum tillitssemi og höfum hundinn í bandi. Höfum hugfast að skemmdir á jarðmyndunum verða ekki bættar. 

Akstur

Ökum ekki utan vega. Ökutæki getur markað sár í landið sem erfitt er að afmá. Akstur utan vega er bannaður með lögum en leyfilegt er að aka utan vega þegar jörð er snævi þakin og frosin. 

Gönguferðir

Heimilt er að fara gangandi um óræktað land. Styttum okkur ekki leið yfir afgirt land, tún eða einkalóðir og virðum reglur um umferð á svæðum þar sem verið er að vernda dýralíf og gróður. Fylgjum merktum göngustígum. Stígarnir eru gerðir til þess að auka öryggi fólks og vísa því rétta leið og draga úr álagi á viðkvæma náttúru. 

Landeigendum ber að tryggja að ferðamenn komist meðfram vatnsbökkum og strönd og eftir þjóðleiðum og skipulögðum stígum. Við farartálma skulu vera prílur eða hlið. Um umferð um vötn fer samkvæmt ákvæðum vatnalaga. Vatnsbakkar og hólmar eru oft mikilvæg búsvæði og því ber að ganga þar um af gætni. 

Hjólreiðar

Hjólandi fólki ber að fylgja vegum og reiðhjólastígum þar sem þess er kostur. Sumir göngustígar eru ekki til þess gerðir að hjólað sé á þeim og þar er umferð reiðhjóla takmörkuð. Gætum þess að fara ekki illa með gróður og eyðileggja ekki yfirborð stíga þar sem farið er um.   

Útreiðar

Hestamönnum ber að fylgja reiðstígum. Hugum að jarðvegi og gróðri á ferð utan reiðstíga. Í hálendisferðum ber að hafa fóður meðferðis. Næturhólfum skal valinn staður á ógrónu landi. Sérstaka gát ber að sýna við stóðrekstur.  

Veiðar

Ráðstöfun veiðileyfa og nýtingarréttur eru í höndum veiðirétthafa sem venjulega eru  landeigendur, veiðifélög eða upprekstrarfélög. Þetta á við um ár, vötn og við strendur. Rétt er að spyrjast fyrir um veiðirétt.  

Handhöfum veiðikorts er heimilt að veiða fugla utan eignarlanda. Rétthöfum er heimilt að ráðstafa veiðirétti innan sinna landareigna. Leyfi til veiða á ákveðnum tegundum eru bundin árstíma.

Tjaldstaðir

Heimilt er að tjalda til einnar nætur á óræktuðu landi. Landeigendur þurfa að gefa til kynna undantekningar á þeirri reglu með merkingum. Af tillitssemi við landið og eigendur þess ættu menn þó að nýta sér merkt tjaldsvæði verði því við komið og ekki tjalda nærri bæjum án leyfis. Hópum ber undantekningarlaust að ráðfæra sig við rétthafa lands ef þeir hyggjast slá upp tjaldbúð utan merktra tjaldsvæða. 

Berjatínsla

Heimilt er að tína ber, sveppi, fjörugróður og aðrar jurtir en ef tínt er í miklum mæli innan eignarlanda þarf til þess leyfi. Heimilt er að tína ber og jurtir á þjóðlendum og afréttum. Athugið að nokkrar jurtir sem vaxa í íslenskri náttúru eru fágætar og friðaðar og óleyfilegt er að skerða þær. 

Hugtök

• Eignarland: Landsvæði sem háð er einkaeignarrétti.
• Afréttur: Lönd ofan byggða þar sem alla jafna er sumarbeit.
• Almenningur: Landsvæði, ekki er sýnt fram á einkaeignarréttindi (almenningseign).
• Þjóðlenda: Landsvæði utan eignarlanda, hugsanlega takmörkuð eignarréttindi.
• Náttúruverndarsvæði: Friðlýst svæði, svæði á náttúruminjaskrá og önnur afmörkuð svæði sem njóta verndar skv. lögum.

Spurningar

Hvað er almannaréttur? 

Almannaréttur skipar stóran sess í náttúruverndarlöggjöf á Íslandi og er fjallað sérstaklega um hann í IV. kafla laga nr. 60/2013, um náttúruvernd. Rétturinn felst í rétti til umferðar, dvalar og neyslu jarðargróðurs. Samkvæmt lögfræðiorðabók er almannaréttur sá réttur sem almenningi er áskilinn til frjálsra afnota af landi og landgæðum til umferðar um land og vötn o.fl. Merking hugtaksins er svipuð á hinum Norðurlöndunum. Átt er við rétt almennings til náttúrunnar, að fara um landið í lögmætum tilgangi sbr. 17. gr. náttúruverndarlaga og dvelja þar og nýta þar gæði óháð eignarhaldi landsvæðisins. Almannarétti fylgir því óhjákvæmilega viss takmörkun á eignarétti landeigenda. Almannaréttur og réttur til umferðar um eignarlönd á sér langa sögu í norrænum rétti. 

Í 4. mgr. 66. gr. stjórnarskrárinnar er kveðið á um ferðafrelsi þeirra sem dvelja löglega í landinu. Það er eðlislíkt því sem fram kemur í 2. gr. 4. samningsviðauka við Mannréttindasáttmála Evrópu og 12. gr. alþjóðasamnings SÞ um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi. Einungis er hægt að takmarka þann rétt með lögum, og að takmörkunin sé nauðsynleg til þess að vernda almannahagsmuni. Almannaréttur nær því til allra þeirra sem dveljast löglega í landinu. 

Hverjar eru skyldur þeirra sem nýta almannaréttinn? 

Mikilvægt er að taka fram að almannaréttinum fylgir rík skylda til aðgæslu og tillitssemi við landeigendur og skylda til að fylgja leiðbeiningum og fyrirmælum þeirra varðandi ferð og umgengni um landið sbr. 13. gr. náttúruverndarlaga. Fara skal eftir merktum leiðum og skipulögðum stígum og vegum eftir því sem auðið er, hlífa girðingum, fara um hlið eða göngustiga þegar þess er kostur og ef farið er um lokuð hlið skal loka þeim eftir að gengið hefur verið um þau. Sérstök aðgát skal höfð í nánd við búsmala, selalátur, varplönd fugla, veiðisvæði og veiðistaði.

Þarf ég að biðja um leyfi landeiganda áður en ferðast er um land hans?

För um og dvöl á óræktuðu landi utan byggðar er heimil almenningi, gangandi, á skíðum, skautum og óvélknúnum sleðum án sérstaks leyfis frá landeiganda eða rétthafa. För um og dvöl á óræktuðu eignarlandi í byggð er almenningi heimil, en eiganda eða rétthafa er þó heimilt að takmarka eða banna för og dvöl á afgirtu óræktuðu landi með því að koma upp merkingum við hlið og göngustíga. Fyrir för um og dvöl á ræktuðu landi þarf almenningur samþykki landeigenda eða rétthafa (um garða, tún, akra). Sérstakar reglur gilda um skógræktarsvæði, hvort þau séu í byggð eða styrkt með opinberu fé. 

Hvað með hópferðir í atvinnuskyni? 

Þegar skipulagðar eru hópferðir í atvinnuskyni um eignarlönd skal hafa samráð við eiganda lands eða rétthafa um umferð manna og dvöl á landi hans sbr. 24. gr. náttúruverndarlaga. Eftir því sem við verður komið skal tjalda á skipulögðum tjaldsvæðum sé gert ráð fyrir að gista í tjöldum í ferðinni. Þessari skyldu til samráðs er þó ekki ætlað að þrengja rétt manna í slíkum hópferðum til umferðar um landið, en felur í sér aðgæslu- og tillitsskyldu við landeigendur við ákvörðun um tilhögun og skipulag slíkra hópferða í atvinnuskyni. 

Má tína ber og annan jarðargróður án leyfis? 

Heimilt er að tína ber, sveppi, fjörugróður og aðrar jurtir án sérstaks leyfis á þjóðlendum og afréttum. Á eignarlandi þarf leyfi nema vegna neyslu á staðnum. Athugið að nokkrar jurtir sem vaxa í íslenskri náttúru eru fágætar og friðaðar og óleyfilegt er að skerða þær. Upplýsingar um þær plöntur er að finna hér (http://ust.is/einstaklingar/nattura/fridlyst-svaedi/landid-i-heild/plontur/). 

Hvar má ég hjóla eða fara um á hestbaki? 

Á óvélknúnum hjólum eða hestum er almenningi almennt heimil för. Fylgja skal vegum og skipulögðum reiðhjólastígum og reiðstígum eins og kostur er. Heimilt er að fengnu leyfi eiganda eða rétthafa eignarlands, að slá upp aðhöldum eða næturhólfum fyrir hross, enda valdi það ekki spjöllum. Á hálendi skal þeim valinn staður á ógrónu landi sé þess kostur. Þegar farið er um náttúruverndarsvæði er ríðandi mönnum skylt að hafa samráð við landverði eða umsjónaraðila. Hafa skal í huga að jarðvegur og gróður er víða viðkvæmur. Íslenskur jarðvegur er grófur, laus í sér og auðrofinn. Sár geta verið lengi að gróa vegna stutts vaxtartíma gróðurs auk þess sem vatn og vindar auka á rof í sárum. Huga skal sérstaklega að gróðri og jarðvegi þegar farið er utan stíga. Sérstaklega skal hafa aðgát þegar farið er um með marga hesta. 

Má ég tjalda hvar sem er? 

Um heimild og takmarkanir til að tjalda er fjallað um í 22.-23. gr. náttúruverndarlaga. Heimilt er að tjalda til einnar nætur á óræktuðu landi. Landeigendur þurfa að gefa til kynna undantekningar á þeirri reglu með merkingum. Af tillitssemi við landið og eigendur þess ættu menn þó að nýta sér merkt tjaldsvæði verði því við komið og ekki tjalda nærri bæjum án leyfis. Hópum ber undantekningarlaust að ráðfæra sig við rétthafa lands ef þeir hyggjast slá upp tjaldbúð utan merktra tjaldsvæða. 

Umferð um vötn? 

Öllum er almennt heimil för um ár og vötn, þ.m.t. á ís, einnig til sunds eða baða, nema að það valdi truflun á veiðum, sbr. 115. gr. vatnalaga nr. 15/1923. Heimilt er að takmarka för vélknúinna faratækja. 

Gilda aðrar reglur um friðlýst svæði eða svæði sem vernduð eru með sérlögum? 

Þegar ráðherra hefur ákveðið að friðlýsa tiltekin svæði eru þær friðlýsingar auglýstar sérstaklega í Stjórnartíðindum B, þar sem koma m.a. fram reglur og sérstök skilyrði friðlýsingar. Reglur um friðlýst svæði eða svæði sem er vernduð eru með sérlögum eru mismunandi og fara eftir markmiðum friðlýsingar, eðli svæða og samkomulagi við hagsmunaaðila. Sum þessara svæða eru með umsjónarsamning við sveitarfélög eða aðra lögaðila. Því getur verið nauðsynlegt að líta til skilmála einstakra auglýsinga um friðlýst svæði eða ákvæði sérlaga í umfjöllun um almannarétt. Hér er að finna upplýsingar um friðlýst svæði á Íslandi