Bætt úrgangstölfræði

Áreiðanleg gögn lykilatriði við úrgangsstjórnun 

Úrgangsstjórnun og markmiðasetning verður markvissari ef hún byggir á góðum gögnum. 

Úrgangstölfræði er safnað í gegnum gagnagátt Umhverfisstofnunar. Heildarmagn og ráðstöfun úrgangs er birt á vefsíðu stofnunarinnar allt aftur til ársins 2014. Einnig má þar sjá tölfræði ýmissa úrgangsflokka og markmið endurvinnslu og endurnýtingar.  

Hagstofan notar gögn frá Umhverfisstofnun og birtir á vefsíðu sinni. 

Áskoranir tengdar skráningu og aðgengi

Áskorun hefur falist í því að fá áreiðanleg gögn um uppruna úrgangs. 

Skráning skv. úrgangsflokkakerfi Evrópu (EWC-Stat) hefur reynst erfið. Aðilar sem meðhöndla úrgang hafa t.d. ekki sama skilning á því hvernig skuli skrá hann í úrgangsflokka.

Það er mikil þörf á því að auka aðgengi almennings og sveitarfélaga að úrgangstölfræði ákveðinna svæða á gangvirkan, áreiðanlegan og skýran hátt. 

Best væri ef skráning úrgangsgagna væri framkvæmd í rauntíma svo hægt væri að fylgjast með flæði úrgangs í gegnum alla virðiskeðju úrgangs á Íslandi.

Stefna í úrgangsmálum

Aðgerð 21 í stefnu umhverfis- og auðlindaráðherra í úrgangsmálum (sjá á bls. 103) er sett til að mæta þessum áskorunum og bæta úrgangstölfræði á Íslandi. 

Markmið aðgerðarinnar er að 

• Auka áreiðanleika upplýsinga um uppruna úrgangs sem fellur til á Íslandi
• Bæta yfirsýn yfir flæði úrgangsstrauma
• Auka miðlun upplýsinga um úrgang

Umhverfisstofnun er ábyrgðaraðili þessarar aðgerðar og hefur unnið að framkvæmd hennar allt frá útgáfu stefnunnar í júní 2021.

Fyrsta skrefið

Fyrsta skrefið var tekið í júní 2021 þegar Umhverfisstofnun sendi út verklýsingu í svokallaða verðkönnun til að fá tilboð frá ráðgjöfum til að framkvæma þarfagreiningu. Gefin var frestur fram í ágúst.   

 Samráð var haft við Samband íslenskra sveitarfélaga í gegnum úrgangstölfræðihóp Sambandsins og Umhverfisstofnunar.

Verklýsingin leiddi til þess að í september 2021 gerði Umhverfisstofnun samning við KPMG á Íslandi um gerð kortlagningar. 

Kortlagning og þarfagreining KPMG

KPMG, sem ráðgjafi stofnunarinnar, sá um framkvæmd greiningar á söfnun, flæði og skráningu úrgangsgagna.

1. Fyrsti liður verkefnisins var að kortleggja flæði úrgangsstrauma á Íslandi í dag. Í því fólst að kanna hvaða kerfi er notað við skráningu úrgangsgagna.
2. Annar liður verkefnisins fólst í því að skoða hvernig gagnasöfnun um úrgang er háttað í nágrannalöndunum.
3. Þriðji liðurinn var að greina hvers konar kerfi myndi henta til þess að halda utan um upplýsingar um úrgang í allri virðiskeðju úrgangs á Íslandi. 

Spurningakönnun

KPMG stóð fyrir spurningarkönnun á meðal þeirra sem koma að meðhöndlun úrgangs á Íslandi. 

Með meðhöndlun úrgangs er átt við:

• Söfnun
• Geymslu
• Böggun
• Flokkun
• Flutning
• Endurnotkun
• Endurnýtingu
• Pökkun 
• Förgun 

Þar með talið eftirlit með slíkri starfsemi og umsjón með förgunarstöðum eftir að þeim hefur verið lokað.  

Við yfirferð könnunarinnar var virkt samráð við úrgangstölfræðihóp Sambandsins og Umhverfisstofnunar.

Könnuninni var m.a. beint að aðilum með starfsleyfi fyrir meðhöndlun úrgangs, úrvinnsluaðilum gagna, byggðasamlögum, sveitarfélögum og fleirum. 

Frestur til að svara könnunni var framlengdur til að mæta óskum þátttakenda og stóð til lok dags 19. nóvember 2021.  

Gjaldtaka einnig í skoðun

Á sama tíma vann Samband íslenskra sveitarfélaga að framkvæmd aðgerðar 23 í stefnu umhverfis- og auðlindaráðherra í úrgangsmálum (sjá á bls. 105). 

Sambandið fékk verkfræðistofuna Eflu til að vinna greiningu á mögulegum útfærslum á álagningu gjalds fyrir meðhöndlun úrgangs eða "borgaðu þegar þú hendir" (BÞH) kerfi .

Kynningarfundur um spurningarkönnun

2. nóvember 2021 fór fram stafrænn kynningarfundur um spurningarkönnunina. Þar kynnti Hafþór Ægir Sigurjónsson, hjá KPMG, spurningarkönnunina og svaraði spurningum frá þáttakendum ásamt sérfræðingi frá Umhverfisstofnun. Markmið fundarins var að aðstoða rekstraraðila við að veita sem nákvæmastar upplýsingar í könnuninni. 

Þátttakendur á fundinum voru rúmlega 30.

Eftir að hafa lokið greiningu á niðurstöðum könnunarinnar tók KPMG viðtöl við ýmsa aðila í virðiskeðju úrgangs á Íslandi. Viðtölin voru svo greind enn frekar til að koma auga á þau vandamál sem núverandi kerfi stendur frammi fyrir.

Kerfi um úrgangstölfræði voru einnig greind. Ákveðið var að skoða nánar uppbyggingu kerfis í Danmörku sem unnið hefur verið að frá árinu 2016.

Kynningarfundur um niðurstöður könnunar

Verkefni KPMG lauk þann 10. janúar 2022 með loka skilum á skýrslu. KPMG hélt kynningu á niðurstöðunum á opnum stafrænum fundi þann 21. desember 2021. 

Þátttakendur á fundinum voru rúmlega 40.

Skýrsla KPMG um verkefni kortlagningar á söfnun, flæði og skráningu úrgangsgagna með þarfagreiningu á kerfi úrgangstölfræði sem uppfyllir skilyrði Íslands.

Staða verkefnis

Umhverfisstofnun hefur rýnt skýrslu KPMG og þær tillögur sem þar koma fram og tekið næstu skref í að vinna gagngert að úrbótum til að bæta gæði, flæði og miðlun úrgangsgagna. 

Haustið 2022 hóf stofnunin að vinna með verktökum að úrbótum til að meðal annars skoða og innleiða rauntímaskil rekstraraðila á úrgangsgögnum. Markmiðið er að hægt sé að safna gögnum í hámarks upplausn. Samhliða því er verið að skoða hvernig hægt er að fá skil frá fleiri aðilum í virðiskeðju úrgangs, í stað þess að safna einungis gögnum frá lokameðhöndlunaraðilum. Innan verkefnisins eru svo einnig verkefni sem snúa að skilum og gögnum frá opinberum aðilum, uppsetning á gagnagrunn fyrir spilliefni o.s.frv. 

Samhliða því að vinna í bættum gæðum og flæði gagna er einnig unnið að því að setja á laggirnar heimasíðuna urgangur.is þar sem gögn verða aðgengileg í gegnum mælaborð. 

Umhverfisstofnun mun hefja vinnu við greiningu á endurnotkun á Íslandi. Þá verður kortlagning og greining á þeim aðilum sem annars vegar endurnota efni sem annars hefði orðið að úrgangi og þeirra sem meðhöndla úrgang á þann hátt að hann hættir að vera úrgangur (undirbúningur fyrir endurnotkun). Stefna Umhverfisstofnunar er að fá tölfræði endurnotkunar inn á sama mælaborð og úrgangstölfræði.

Umhverfisstofnun hefur einnig hafið rannsókn um umfang matarsóunar árið 2022.

Stöðugt samráð hefur verið við Sambands íslenskra sveitarfélaga í gegnum úrgangstölfræðihóp Umhverfisstofnunar og Sambandsins sem hefur verið í gangi síðan 2020. 

Tengt efni:

• Stefna umhverfis- og auðlindaráðherra: Í átt að hringrásarhagkerfi
• Fenúr - Fagráð um endurnýtingu og úrgang
• Úrgangstölfræði Danmerkur
• Úrgangstölfræði Svíþjóðar