Losun annarra loftmengunarefna

Óbeinar gróðurhúsalofttegundir (SO_x, NO_x, NH₃, NMVOC og CO), sem stuðla að hnattrænni hlýnun, eru metnar í losunarbókhaldi Umhverfisstofnunar. Þær hafa áhrif á myndun og líftíma gróðurhúsalofttegunda ásamt því að hafa áhrif á eiginleika andrúmsloftsins. Einnig hafa forefnin skaðleg áhrif á heilsu fólks. Helstu uppsprettur þeirra eru jarðvarmavirkjanir (SO_x – oxun af H₂S), fiskiskip (NO_x), landbúnaður (NH₃), meðhöndlun húsdýraáburðar og notkun leysiefna (NMVOC) og álframleiðsla (CO).

Að auki eru í losunarbókhaldinu svifryk (PM_2,5, PM₁₀ og TSP) sem kemur aðallega frá iðnaði, vegasamgöngum, fiskiskipum og mannvirkjagerð og sót (BC) sem kemur mestmegnis frá vegasamgöngum. Svifryk og sót hafa áhrif á hlýnun jarðar og skaðleg áhrif á heilsu fólks.

Bókhald Umhverfisstofnunar heldur utan um eftirfarandi efni

• Óbeinar góðurhúsalofttegundir
  • Brennisteinsdíoxíð – SO_x (SO₂ ígildi)
  • Köfnunarefnisdíoxíð – NO_x (NO₂ ígildi)
  • Ammóníak – NH₃
  • Rokgjörn, lífræn efnasambönd – NMVOC (non-methane volatile organic compounds)
  • Kolmónoxíð – CO
• Svifryk – TSP, PM₁₀, og PM_2,5 (total suspended particulate og particulate matter)
• Sót – BC (black carbon)

Bennisteinsdíoxíð – SO₂ (SO_x)

Losun brennisteinsoxíða (SO_x) er að mestu frá jarðvarmavirkjunum (oxun af H₂S). Engin brennisteinslosun er frá landbúnaði. Losun á SO_x á Íslandi er fyrst og fremst frá eftirfarandi uppsprettum:

• Jarðvarmavirkjanir: Jarðvarmavirkjanir eru stærsta uppspretta brennisteinslosunar á Íslandi. Í jarðvarmavirkjunum losnar brennisteinsvetni (H₂S) við jarðhitavinnslu. Meginhluti þess oxast í SO₂. Samkvæmt reglum um gerð losunarbókhalds loftmengunarefna skal telja losun allra brennisteinssambanda, þar með talið H₂S, sem ígildi SO₂. Frá 1990 hefur losun brennisteinssambanda aukist vegna aukinnar orkuframleiðslu jarðvarmavirkjana. Síðustu ár hefur losunin þó minnkað í kjölfar Sulfix verkefnisins þar sem brennisteinsvetni er dælt ofan í jörðina. H₂S er aðgreint úr gufunni, leyst upp í vatni og dælt djúpt niður í basaltberglög þar sem það breytist í steindir.
• Álframleiðsla: Ál er framleitt í þremur álverum á Íslandi. Brennisteinslosun á sér stað í framleiðsluferlinu. Losunin jókst árið 1998 vegna nýs álvers sem þá var tekið í notkun og enn frekar árið 2006-2008 vegna stækkunar eins álvers og opnun annars. Losunin frá álframleiðslu hefur verið nokkuð stöðug frá 2008.
• Járnblendi: Tvær verksmiðjur eru starfandi á Íslandi. Önnur hefur framleitt 75% kísiljárn (FeSi75) síðan 1979 en hin hóf framleiðslu á ≥98,5% kísli árið 2018. Þriðja verksmiðjan framleiddi kísil milli 2016-2017. Brennisteinslosun á sér stað í framleiðsluferlinu.
• Fiskiskip: Losun frá fiskiskipum hefur minnkað undanfarin ár. Samdráttur í losun er að mestu vegna minni eldsneytisnotkunar fiskiflotans og lægra brennisteinsinnihalds eldsneytis. Losun jókst þó á tímabilinu 1990-1996 þar sem hluti flotans sigldi óvenjulangt til veiða. Frá árinu 1996 hefur losun farið minnkandi með sveiflum sem endurspeglast í breytingum á aflamagni, fiskistofnum og öðrum náttúrulegum þáttum ásamt endurnýjun skipa og bættri orkunýtni.

Köfnunarefnisdíoxíð – NO₂ (NO_x)

Við eldsneytisbruna myndast köfnunarefnismónoxíð (NO) þegar köfnunarefni og súrefni hvarfast saman við hátt hitastig. Í andrúmsloftinu oxast svo köfnunarefnismónoxíð yfir í köfnunarefnisdíoxíð (NO₂). Dregið hefur úr losun á NO_x frá 1990. Losun á NO_x á Íslandi stafar fyrst og fremst af eftirfarandi uppsprettum:

• Fiskiskip: Samdráttur í losun er að mestu vegna minni eldsneytisnotkunar fiskiflotans. Losun jókst þó á tímabilinu 1990-1996 þar sem hluti flotans sigldi óvenjulangt til veiða. Frá árinu 1996 hefur losun farið minnkandi með sveiflum sem endurspeglast í breytingum á aflamagni, fiskistofnum og öðrum náttúrulegum þáttum ásamt endurnýjun skipa og bættri orkunýtni. Losun er minni nú en hún var árið 1990.
• Vegasamgöngur: Losun frá vegasamgöngum hefur minnkað talsvert, sérstaklega frá fólksbílum. Samdráttinn má að mestu rekja til tilkomu hvarfakúta frá árinu 1995 þó svo að eldsneytisnotkun hafi aukist á sama tíma.
• Járnblendi: NO_x losun helst í hendur við framleiðslumagn. Tvær verksmiðjur eru starfandi á Íslandi. Önnur hefur framleitt 75% kísiljárn (FeSi75) síðan 1979 og hin hóf framleiðslu á ≥98,5% kísli árið 2018. Þriðja verksmiðjan framleiddi kísil milli 2016-2017 en hefur ekki framleitt síðan 2017.
• Álframleiðsla: NO_x losun helst í hendur við framleiðslumagn. Ál er framleitt í þremur álverum á Íslandi. Aukningin í losun yfir tímalínuna er vegna stækkunar áliðnaðarins.
• Vélar og tæki: NO_x Á árunum fyrir fjármálahrunið 2008 var aukning í eldsneytisnotkun á vélum og tækjum sem leiddi til aukinnar losunar. Síðan þá hefur eldsneytisnotkun og losun minnkað talsvert.

Ammóníak – NH₃

Ammóníaklosun er að mestu frá landbúnaði og hefur haldist svipuð undanfarna áratugi. Helsta ástæða breytileika er breyting á húsdýrafjölda. Losun NH₃ á Íslandi er fyrst og fremst frá eftirfarandi uppsprettum:

• Meðhöndlun húsdýraáburðar: Helsta ástæða breyttrar losunar er breyting á fjölda sauðfjár og nautgripa. Ekki hafa orðið miklar breytingar á aðferðum við meðhöndlun húsdýraáburðar. Undanfarin ár hefur fjöldi sauðfjár og mjólkurkúa dregist saman á meðan fjöldi annarra nautgripa hefur aukist.
• Húsdýraáburði dreift á jarðveg: Helsta ástæða breytinga á losun eru breytingar á fjölda húsdýra. Almennt hefur losun ekki breyst mikið undanfarna áratugi.
• Þvagefni og húsdýraáburður frá dýrum á beit: Helsta ástæða breytinga á losun eru breytingar á fjölda húsdýra. Almennt hefur losun ekki breyst mikið undanfarna áratugi.

Rokgjörn, lífræn efnasambönd – NMVOC

Samdrátt á losun rokgjarnra lífrænna efnasambanda (NMVOC, Non-methane volatile organic compounds) á Íslandi má að mestu skýra með minni losun frá vegasamgöngum. Losun NMVOC á Íslandi er fyrst og fremst frá eftirfarandi uppsprettum:

• Meðhöndlun húsdýraáburðar: Nokkur samdráttur átti sér stað 2001-2003 vegna fækkunar mjólkurkúa. Ekki hafa orðið miklar breytingar á aðferðum við meðhöndlun húsdýraáburðar.
• Leysiefni og önnur efnanoktun: Lítil breyting hefur átt sér stað á tímabilinu. Einhver aukning hefur orðið á losun sem skýra má með fólksfjölgun sem hefur leitt til meiri efnanotkunar.
• Framleiðsla matvæla og drykkja: Aukninguna á losun má skýra með aukningu í áfengisframleiðslu undanfarin ár.
• Urðun úrgangs: Samdrátt á losun má skýra með því að minna magn úrgangs er urðað en áður.
• Fólksbílar: Samdrátt í losun frá 1990 má að mestu skýra með endurnýjun bílaflotans þar sem kröfur um minni losun loftmengunarefna frá bílvélum hafa aukist.

Svifryk

Svifryk skiptist í þrennt eftir stærð, óháð efnasamsetningu. TSP (agnir innan við 50-100 µm í þvermál), PM₁₀ (agnir innan við 10 µm í þvermál) og PM_2,5 (agnir innan við 2,5 µm í þvermál). Allt PM_2,5 er innan PM₁₀ og allt PM₁₀ er innan TSP. Eldgos losa mikið af svifryki en eru ekki talin með hér þar sem sú losun stafar ekki af mannavöldum. Losun svifryks á Íslandi er fyrst og fremst frá eftirfarandi uppsprettum:

• Málmiðnaður: Svifrykslosun frá álverum og járnblendi helst að mestu í hendur við framleiðslumagn. Aukningin á tímabilinu endurspeglar stækkun iðnaðarins.
• Vegasamgöngur: Sveiflur í svifrykslosun eru vegna breytinga á mengunarvarnarbúnaði, aukningar á eldsneytisnotkun og aukningar á fjölda ekinna kílómetra.
• Fiskiskip: Samdráttur í losun er að mestu vegna minni eldsneytisnotkunar fiskiflotans. Losun jókst þó á tímabilinu 1990-1996 þar sem hluti flotans sigldi óvenjulangt til veiða. Frá árinu 1996 hefur losun farið minnkandi með sveiflum sem endurspeglast í breytingu á aflamagni, fiskistofnum og öðrum náttúrulegum þáttum, ásamt endurnýjun skipa og bættri orkunýtni.
• Mannvirkjagerð og niðurrif: Losunin helst í hendur við magn byggingaframkvæmda og vegagerðar. Helsta ástæðan fyrir samdrætti í losun á tímabilinu er minni vegalagning.
• Vélar og tæki (annað): Á árunum fyrir fjármálahrunið 2008 jókst eldsneytisnotkun á vélum og tækjum sem leiddi til meiri losunar. Síðan hefur eldsneytisnotkun og losun minnkað talsvert. (Hafa ber í huga að ekki er hægt að bera saman losunina árin 2019-2021 við önnur ár í tímalínunni í þessum undirgeira vegna lagfæringa í losunarbókhaldinu sem ekki er lokið.)
• Opinn bruni á úrgangi: Opinn bruni á úrgangi átti sér stað á fyrri hluta tíunda áratugar 20. aldar en viðgengst ekki lengur. Frá árinu 2010 hafa áramóta- og þrettándabrennur verið eina uppspretta losunar í þessum undirgeira. Árið 2020 voru engar áramótabrennur vegna Covid 19 faraldursins og fáar brennur árið 2021.
• Hitaveitur: Hitaveitur sem byggja á sorpbrennslu voru í notkun frá 1993 til 2013 sem leiddi til töluverðrar losunar.

Sót – BC

Megnið af sótlosun (BC) er vegna vegasamgangna, véla og tækja. Heildarlosun á sóti hefur minnkað frá árinu 1990, að miklu leyti vegna samdráttar í eldsneytisnotkun og betri mengunarvarnarbúnaðar. Engin sótlosun er frá landbúnaði. Frekari upplýsingar um sót má nálgast í skýrslum vinnuhóps Norðurskautsráðsins um sót og metan. Losun sóts á Íslandi er fyrst og fremst frá eftirfarandi uppsprettum:

• Vegasamgöngur: Sveiflur í sótlosun eru vegna breytinga á mengunarvarnarbúnaði og stærð bílaflotans.
• Vélar og tæki (annað): Á árunum fyrir fjármálahrunið 2008 var aukning á eldsneytisnotkun á vélum og tækjum sem leiddi til aukinnar losunar. Síðan hefur eldsneytisnotkun og losun minnkað talsvert.
• Fiskiskip: Samdráttur í losun er að mestu vegna minni eldsneytisnotkunar fiskiflotans. Losun jókst þó á tímabilinu 1990-1996 þar sem hluti flotans sigldi óvenjulangt til veiða. Frá árinu 1996 hefur losun farið minnkandi með sveiflum sem endurspeglast í breytingum á aflamagni, fiskistofnum og öðrum náttúrulegum þáttum ásamt endurnýjun skipa og bættri orkunýtni.
• Álframleiðsla: Sótlosun frá álverum fylgir framleiðslumagni að mestu. Aukningin á tímabilinu endurspeglar stækkun iðnaðarins.
• Opinn bruni á úrgangi: Opinn bruni á úrgangi átti sér stað á fyrri hluta tíunda áratugar 20. aldar en viðgengst ekki lengur. Frá árinu 2010 hafa áramóta- og þrettándabrennur verið eina uppspretta losunar í þessum undirgeira. Árið 2020 voru engar áramótabrennur vegna Covid 19 faraldursins og fáar brennur árið 2021.